Kruistocht in spijkerbroek, door Marie Christine van der Sman

maatschappelijk engagement

Het is zondag 5 september. Ondanks het schitterende weer zit de aula van Pakhuis De Zwijger toch vol met oud-collega’s, vrienden en familie van Ben Bos. De bekende Total Design-ontwerper viert zijn tachtigste verjaardag. Op zijn verzoek is als thema maatschappelijk engagement van grafisch ontwerpers gekozen. Het onderwerp past goed binnen het huidige tijdsgewricht waarbij marktwerking en crisis ervoor zorgen dat veel mensen opportunisten van het zuiverste water worden als ze bij een tender een goed betaalde opdracht kunnen binnenhalen.
Is de huidige generatie ontwerpers minder geëngageerd dan de protestgeneratie van de jaren ’60 en ’70, zoals Ralph Prins met zijn prachtige Amnesty-affiches of Wild Plakken met de bekende anti-apartheidsaffiches, vroeg journalist Bas van Lier zich af tijdens zijn keynotespeech. Om vervolgens een aantal bijzondere voorbeelden de revue te laten passeren van hedendaagse ontwerpers die wel degelijk politiek en maatschappelijk engagement vertonen. Het valt dus wel mee met de betrokkenheid van de jonge garde. Neem Gorilla, het ontwerperscollectief bestaande uit Designpolitie, Lesley Moore en ontwerper Herman van Bostelen, dat voorheen in de Volkskrant en tegenwoordig in De Groene Amsterdammer een visuele column heeft waarin het nieuws becommentarieerd wordt. De SP, Wilders of the War on Terror zijn dankbare onderwerpen. Ook GraphicAlert van Chantal Bekker is geëngageerd. Op haar website schrijft ze: “Visuele communicatie kan een krachtige manier zijn om mensen te informeren en alert te maken. Via alert projecten wil ik aandacht vragen voor actuele maatschappelijke problemen en uitdagingen”. Haar nieuwste alert project heet ‘Nederland onder water’ en geeft een onthutsende fotografische impressie van Nederland bij twee meter zeespiegelstijging.
Ben Bos ziet zichzelf als een geëngageerd ontwerper, met zijn vrijwilligerswerk voor de Vereniging Hulp voor onbehuisden, en pleit voor een grotere pro bono-houding van zijn medeontwerpers. Dat is Ben’s missie, nog steeds. Het is diezelfde bewogenheid die hem in 1992 aanzette om het werk van grafisch ontwerpers tegen vernietiging te behoeden en voor het nageslacht te bewaren. Samen met onder andere Rob Huisman (directeur van de BNO) richtte hij het Nederlands Archief Grafisch Ontwerpers (NAGO) op.

papierversnipperaar

Een hele lijst van bestuursleden uit de wereld van de grafische vormgeving en het erfgoedveld en een stoet van NAGO-medewerkers werkt nu alweer twee decennia met een vergelijkbare passie als Ben Bos aan het veiligstellen, beschrijven en conserveren van vormgevingserfgoed. Zij doen dit om te voorkomen dat ontwerpen, drukwerk of publicaties in de papierversnipperaar terecht komen. En zoals Job Meihuizen van Premsela tijdens de Ben Bos-80 middag terecht opmerkte: “Bij NAGO en Premsela bestaat de missie eruit de maatschappij te interesseren voor vormgevingserfgoed. Dat is ons maatschappelijke engagement”.
Het is werk dat achter de coulissen plaatsvindt en niet erg sexy oogt.
Bovendien is de verwerving van belangrijke archieven meestal geen sinecure. Vooral als familie van een ontwerper denkt dat het werk van hun vader, moeder of partner geld waard is. In gesprekken zien we vaak de dollartekens in de ogen. Dan moet eerst worden uitgelegd dat voor het beheer van archieven depotruimte gehuurd moet worden en dat het beschikbaar stellen van materiaal, in de leeszaal van een archief, bibliotheek of museum, arbeidskosten met zich meebrengt. Om nog maar te zwijgen over de kosten voor het toegankelijk maken van het materiaal (ordening, selectie, registratie, digitalisering en conservering) en de verpakkings- en transportkosten. Het toegankelijk maken van een klein archief kost al gauw € 30.000. Het bewerken van een archief als dat van Studio Dumbar kost ruim € 100.000 en biedt een jaar werk voor twee registratoren. En dan rekenen we de publicaties die na afronding van het project worden uitgebracht nog niet eens mee. Als een archief na bewerking wordt overgedragen aan een erfgoedinstelling met een depot- en publieksfunctie (zoals het Stadsarchief Amsterdam of de Bijzondere Collecties van de Universiteit van Amsterdam) start daar de teller opnieuw. Elke bezoeker die een affiche of boek op de leeszaal wil bekijken kost helaas geld. Geld dat uit de gemeenschappelijke middelen moet worden opgebracht.

veelkleurig pallet

Vormgevingsarchieven bewaren is dus een kostbare aangelegenheid. Dat impliceert dat duidelijke keuzen gemaakt moeten worden over wat wel en wat niet de moeite van het bewaren waard is. Als vuistregel hanteert het NAGO dat het gaat om archieven van ontwerpers van de na-oorlogse generatie die verloren gaan als niet snel wordt ingegrepen. De urgentie van de reddingsactie moet dus hoog zijn. Daarnaast geldt dat de archieven van nationaal belang moeten zijn.
Als leidraad – maar zeker niet als keurslijf – wordt de publicatie van Petra Timmer, Een toekomst voor vormgevingsarchieven (Stichting Premsela, 2005) genomen (pdf te downloaden via www.rkd.nl/Databases/CRVa Vormgevingsarchieven). Daarin is – na zorgvuldig wikken en wegen door een grote kring vormgevingsspecialisten - een lijst van archiefvormers van nationaal belang en een lijst van ontwerpers van internationale betekenis opgenomen. Naar die ontwerpers en ontwerpbureaus gaat primair onze aandacht uit. Over die lijst is echter, en vooral over degenen die niet op de lijst voorkomen, discussie mogelijk. Het NAGO vindt dat ook archieven van ontwerpers met een relatief bescheiden oeuvre, waarin zich bijvoorbeeld parels van letterontwerpen of tekeningen bevinden (zoals het lettertype Dubbeldik van Ad Werner uitgevoerd als Mecanorma-wrijfletter en het reclamewerk van Cor van Velsen voor het frisdrankmerk Joy) ook het verwerven waard zijn.Het is niet interessant om alleen maar grote namen te verzamelen. Wel willen we – samen met de Bijzondere Collecties van de Universiteit van Amsterdam – een zo breed mogelijk en representatief beeld schetsen van de ontwikkeling van het grafisch ontwerpen en de typografie in Nederland na de Tweede Wereldoorlog. Internationale wisselwerkingen vinden we ook uitermate boeiend, omdat die voor een groot deel verantwoordelijk zijn voor het succes van de Dutch Design. We kiezen dus voor een cultuurhistorische insteek om het veelkleurige pallet dat Dutch Design heet, in te kleuren.

nieuw scala aan informatie en beeld

Dankzij een financiële bijdrage van de Mondriaan Stichting konden in de periode van 2007 tot 2009 negentien archieven worden gered en bij erfgoedinstellingen worden ondergebracht. Deze inhaalslag betrof onder andere archieven op het gebied van grafische, industriële en modevormgeving. De archieven bevatten originele ontwerptekeningen, correspondentie, financiële administratie, drukwerk, foto’s, persdocumentatie en last but not least digitaal ontwerpmateriaal. Het komend jaar wordt de inventarisatie van de archieven afgerond en zijn ze toegankelijk voor het publiek. Hiermee komt een heel nieuw scala aan informatie en beeld vrij.
Het NAGO nam zes archieven (Total Design, Studio Dumbar, Benno Wissing, Ootje Oxenaar, Joop Istha en Anthon Beeke) voor haar rekening. Een enorme klus voor een kleine organisatie met vijf medewerkers. Daarmee heeft het NAGO sinds haar oprichting in totaal vijf en twintig archieven bewerkt en ruim 35.000 data online geplaatst (www.nago.nl). De beeldbank, financieel mede mogelijk gemaakt door het Geheugen van Nederland, vormt samen met die van het ReclameArsenaal (www.reclamearsenaal.nl) één van de grootste vormgevingsbeeldbanken ter wereld. Binnenkort worden de data, met die van het Affichemuseum in Hoorn, samengevoegd op de nieuwe, tweetalige en interactieve site ADVIZ, advertising + graphic design=visual communication, ontworpen door Fabrique, die in juni 2011 online gaat (noteer dat vast in uw agenda!) Ontwerpers worden uitgenodigd om hun eigen digitale portfolio op de site te plaatsen en inhoudelijke informatie op de site te verbeteren of aan te vullen (via een wiki). We hopen hiermee een social network van ontwerpers, onderzoekers en studenten te creëren.

crisisarchieven

Ondanks het feit dat dit goed nieuws is, droogt de kraan voor het ontsluiten van vormgevingsarchieven langzaam op, want het NAGO ontvangt niet langer overheidssubsidie. Met verschillende projectsubsidies die her en der verkregen zijn – met dank aan Pictoright en de BankGiroLoterij -kunnen de komende jaren nog enkele middelgrote archieven geordend en beschreven worden. Daarna is de toekomst onzeker. De overheid moet echt met een nieuwe subsidieregeling komen want het werk is nog lang niet klaar. Er staan alweer een paar grote archieven in de wacht, in hoop op betere tijden. Crisisarchieven zullen we ze maar noemen. Het Amsterdamse bureau Edenspiekermann (de erfopvolger van BRS PremselaVonk in de categorie ‘van nationaal belang’) en het Rotterdamse ontwerpbureau Proforma (activistische ontwerpvernieuwer in de jaren ’70) kwamen de afgelopen maanden door de economische crisis in de problemen en moesten met spoed hun kantoren leeghalen. Op zo’n moment zijn er ineens bedrijfsarchieven van honderden strekkende meters waarmee men geen kant opkan. De directeur van het NAGO spoedde zich naar Amsterdam om foto’s te maken van de situatie en met de Eden-directie over tijdelijke opslagmogelijkheden te spreken. Niet lang daarna ging een medewerker van het Gemeentearchief Rotterdam naar Proforma om daar de situatie in ogenschouw te nemen. Tijdelijke opslagruimte voor dit archief werd door de BNO aangeboden. In de kelder aan de Danzigerkade bleek nog ruimte te zijn.
Op zo’n moment voelt de NAGO-medewerker zich een ridder in spijkerbroek; hij staat in zijn dagelijks plunje letterlijk in het stof te bijten en zoekt met vereende krachten naar oplossingen om de acute nood te ledigen. Een telefoontje naar het ministerie van OCW leverde de volgende reactie van een niet nader te noemen ambtenaar op: “We kunnen toch niet alles bewaren?” Onze vraag: “Moeten we het dan weggooien”. Antwoord: “Nee, dat is ook niet de bedoeling. Kan het bedrijf niet zelf meebetalen aan ordening, registratie en conservering?” Onze verbaasde reactie: “Pardon? Het gaat hier om een bedrijf dat failliet is. Archivering is wel het laatste waarmee men zich nu bezig houdt”. Met een lange stilte tot gevolg en als uitsmijter: “Zolang we geen regering hebben kunnen we zo-wie-zo niets doen. Er wordt nu geen nieuw beleid gemaakt”. Daar sta je dan met je heilige missie. Een ridder op sloffen. Maar wel een verbeten ridder, die niet rust tot de vlag van het NAGO geplant is op de resten van een voormalig vormgevingsbastion en de buit naar het NAGO-kantoor in Utrecht is gesleept. Als dat geen engagement is…

Marie Christine van der Sman

Premsela organiseert samen met Erfgoed Nederland en de Mondriaan Stichting op 5 november een conferentie over het bewaren en selecteren van vormgevingserfgoed (info: www.premsela.org). Het NAGO zal tijdens die dag ook een inhoudelijke sessie verzorgen, waarbij een voorproefje gegeven wordt van de nieuwe website ADVIZ.

Met dank aan: ReclameArsenaal en Robert van Rixtel voor het gebruik van fotomateriaal.

	NIEUWS	ZOEKEN	OVER NAGO Colofon Wat doet het NAGO?Videos Meer over het NAGO
NAGO Over NAGO Wat doet het NAGO?NAGO in Vormberichten
maatschappelijk engagement Het is zondag 5 september. Ondanks het schitterende weer zit de aula van Pakhuis De Zwijger toch vol met oud-collega’s, vrienden en familie van Ben Bos. De bekende Total Design-ontwerper viert zijn tachtigste verjaardag. Op zijn verzoek is als thema maatschappelijk engagement van grafisch ontwerpers gekozen. Het onderwerp past goed binnen het huidige tijdsgewricht waarbij marktwerking en crisis ervoor zorgen dat veel mensen opportunisten van het zuiverste water worden als ze bij een tender een goed betaalde opdracht kunnen binnenhalen. Is de huidige generatie ontwerpers minder geëngageerd dan de protestgeneratie van de jaren ’60 en ’70, zoals Ralph Prins met zijn prachtige Amnesty-affiches of Wild Plakken met de bekende anti-apartheidsaffiches, vroeg journalist Bas van Lier zich af tijdens zijn keynotespeech. Om vervolgens een aantal bijzondere voorbeelden de revue te laten passeren van hedendaagse ontwerpers die wel degelijk politiek en maatschappelijk engagement vertonen. Het valt dus wel mee met de betrokkenheid van de jonge garde. Neem Gorilla, het ontwerperscollectief bestaande uit Designpolitie, Lesley Moore en ontwerper Herman van Bostelen, dat voorheen in de Volkskrant en tegenwoordig in De Groene Amsterdammer een visuele column heeft waarin het nieuws becommentarieerd wordt. De SP, Wilders of the War on Terror zijn dankbare onderwerpen. Ook GraphicAlert van Chantal Bekker is geëngageerd. Op haar website schrijft ze: “Visuele communicatie kan een krachtige manier zijn om mensen te informeren en alert te maken. Via alert projecten wil ik aandacht vragen voor actuele maatschappelijke problemen en uitdagingen”. Haar nieuwste alert project heet ‘Nederland onder water’ en geeft een onthutsende fotografische impressie van Nederland bij twee meter zeespiegelstijging. Ben Bos ziet zichzelf als een geëngageerd ontwerper, met zijn vrijwilligerswerk voor de Vereniging Hulp voor onbehuisden, en pleit voor een grotere pro bono-houding van zijn medeontwerpers. Dat is Ben’s missie, nog steeds. Het is diezelfde bewogenheid die hem in 1992 aanzette om het werk van grafisch ontwerpers tegen vernietiging te behoeden en voor het nageslacht te bewaren. Samen met onder andere Rob Huisman (directeur van de BNO) richtte hij het Nederlands Archief Grafisch Ontwerpers (NAGO) op. papierversnipperaar Een hele lijst van bestuursleden uit de wereld van de grafische vormgeving en het erfgoedveld en een stoet van NAGO-medewerkers werkt nu alweer twee decennia met een vergelijkbare passie als Ben Bos aan het veiligstellen, beschrijven en conserveren van vormgevingserfgoed. Zij doen dit om te voorkomen dat ontwerpen, drukwerk of publicaties in de papierversnipperaar terecht komen. En zoals Job Meihuizen van Premsela tijdens de Ben Bos-80 middag terecht opmerkte: “Bij NAGO en Premsela bestaat de missie eruit de maatschappij te interesseren voor vormgevingserfgoed. Dat is ons maatschappelijke engagement”. Het is werk dat achter de coulissen plaatsvindt en niet erg sexy oogt. Bovendien is de verwerving van belangrijke archieven meestal geen sinecure. Vooral als familie van een ontwerper denkt dat het werk van hun vader, moeder of partner geld waard is. In gesprekken zien we vaak de dollartekens in de ogen. Dan moet eerst worden uitgelegd dat voor het beheer van archieven depotruimte gehuurd moet worden en dat het beschikbaar stellen van materiaal, in de leeszaal van een archief, bibliotheek of museum, arbeidskosten met zich meebrengt. Om nog maar te zwijgen over de kosten voor het toegankelijk maken van het materiaal (ordening, selectie, registratie, digitalisering en conservering) en de verpakkings- en transportkosten. Het toegankelijk maken van een klein archief kost al gauw € 30.000. Het bewerken van een archief als dat van Studio Dumbar kost ruim € 100.000 en biedt een jaar werk voor twee registratoren. En dan rekenen we de publicaties die na afronding van het project worden uitgebracht nog niet eens mee. Als een archief na bewerking wordt overgedragen aan een erfgoedinstelling met een depot- en publieksfunctie (zoals het Stadsarchief Amsterdam of de Bijzondere Collecties van de Universiteit van Amsterdam) start daar de teller opnieuw. Elke bezoeker die een affiche of boek op de leeszaal wil bekijken kost helaas geld. Geld dat uit de gemeenschappelijke middelen moet worden opgebracht. veelkleurig pallet Vormgevingsarchieven bewaren is dus een kostbare aangelegenheid. Dat impliceert dat duidelijke keuzen gemaakt moeten worden over wat wel en wat niet de moeite van het bewaren waard is. Als vuistregel hanteert het NAGO dat het gaat om archieven van ontwerpers van de na-oorlogse generatie die verloren gaan als niet snel wordt ingegrepen. De urgentie van de reddingsactie moet dus hoog zijn. Daarnaast geldt dat de archieven van nationaal belang moeten zijn. Als leidraad – maar zeker niet als keurslijf – wordt de publicatie van Petra Timmer, Een toekomst voor vormgevingsarchieven (Stichting Premsela, 2005) genomen (pdf te downloaden via www.rkd.nl/Databases/CRVa Vormgevingsarchieven). Daarin is – na zorgvuldig wikken en wegen door een grote kring vormgevingsspecialisten - een lijst van archiefvormers van nationaal belang en een lijst van ontwerpers van internationale betekenis opgenomen. Naar die ontwerpers en ontwerpbureaus gaat primair onze aandacht uit. Over die lijst is echter, en vooral over degenen die niet op de lijst voorkomen, discussie mogelijk. Het NAGO vindt dat ook archieven van ontwerpers met een relatief bescheiden oeuvre, waarin zich bijvoorbeeld parels van letterontwerpen of tekeningen bevinden (zoals het lettertype Dubbeldik van Ad Werner uitgevoerd als Mecanorma-wrijfletter en het reclamewerk van Cor van Velsen voor het frisdrankmerk Joy) ook het verwerven waard zijn.Het is niet interessant om alleen maar grote namen te verzamelen. Wel willen we – samen met de Bijzondere Collecties van de Universiteit van Amsterdam – een zo breed mogelijk en representatief beeld schetsen van de ontwikkeling van het grafisch ontwerpen en de typografie in Nederland na de Tweede Wereldoorlog. Internationale wisselwerkingen vinden we ook uitermate boeiend, omdat die voor een groot deel verantwoordelijk zijn voor het succes van de Dutch Design. We kiezen dus voor een cultuurhistorische insteek om het veelkleurige pallet dat Dutch Design heet, in te kleuren. nieuw scala aan informatie en beeld Dankzij een financiële bijdrage van de Mondriaan Stichting konden in de periode van 2007 tot 2009 negentien archieven worden gered en bij erfgoedinstellingen worden ondergebracht. Deze inhaalslag betrof onder andere archieven op het gebied van grafische, industriële en modevormgeving. De archieven bevatten originele ontwerptekeningen, correspondentie, financiële administratie, drukwerk, foto’s, persdocumentatie en last but not least digitaal ontwerpmateriaal. Het komend jaar wordt de inventarisatie van de archieven afgerond en zijn ze toegankelijk voor het publiek. Hiermee komt een heel nieuw scala aan informatie en beeld vrij. Het NAGO nam zes archieven (Total Design, Studio Dumbar, Benno Wissing, Ootje Oxenaar, Joop Istha en Anthon Beeke) voor haar rekening. Een enorme klus voor een kleine organisatie met vijf medewerkers. Daarmee heeft het NAGO sinds haar oprichting in totaal vijf en twintig archieven bewerkt en ruim 35.000 data online geplaatst (www.nago.nl). De beeldbank, financieel mede mogelijk gemaakt door het Geheugen van Nederland, vormt samen met die van het ReclameArsenaal (www.reclamearsenaal.nl) één van de grootste vormgevingsbeeldbanken ter wereld. Binnenkort worden de data, met die van het Affichemuseum in Hoorn, samengevoegd op de nieuwe, tweetalige en interactieve site ADVIZ, advertising + graphic design=visual communication, ontworpen door Fabrique, die in juni 2011 online gaat (noteer dat vast in uw agenda!) Ontwerpers worden uitgenodigd om hun eigen digitale portfolio op de site te plaatsen en inhoudelijke informatie op de site te verbeteren of aan te vullen (via een wiki). We hopen hiermee een social network van ontwerpers, onderzoekers en studenten te creëren. crisisarchieven Ondanks het feit dat dit goed nieuws is, droogt de kraan voor het ontsluiten van vormgevingsarchieven langzaam op, want het NAGO ontvangt niet langer overheidssubsidie. Met verschillende projectsubsidies die her en der verkregen zijn – met dank aan Pictoright en de BankGiroLoterij -kunnen de komende jaren nog enkele middelgrote archieven geordend en beschreven worden. Daarna is de toekomst onzeker. De overheid moet echt met een nieuwe subsidieregeling komen want het werk is nog lang niet klaar. Er staan alweer een paar grote archieven in de wacht, in hoop op betere tijden. Crisisarchieven zullen we ze maar noemen. Het Amsterdamse bureau Edenspiekermann (de erfopvolger van BRS PremselaVonk in de categorie ‘van nationaal belang’) en het Rotterdamse ontwerpbureau Proforma (activistische ontwerpvernieuwer in de jaren ’70) kwamen de afgelopen maanden door de economische crisis in de problemen en moesten met spoed hun kantoren leeghalen. Op zo’n moment zijn er ineens bedrijfsarchieven van honderden strekkende meters waarmee men geen kant opkan. De directeur van het NAGO spoedde zich naar Amsterdam om foto’s te maken van de situatie en met de Eden-directie over tijdelijke opslagmogelijkheden te spreken. Niet lang daarna ging een medewerker van het Gemeentearchief Rotterdam naar Proforma om daar de situatie in ogenschouw te nemen. Tijdelijke opslagruimte voor dit archief werd door de BNO aangeboden. In de kelder aan de Danzigerkade bleek nog ruimte te zijn. Op zo’n moment voelt de NAGO-medewerker zich een ridder in spijkerbroek; hij staat in zijn dagelijks plunje letterlijk in het stof te bijten en zoekt met vereende krachten naar oplossingen om de acute nood te ledigen. Een telefoontje naar het ministerie van OCW leverde de volgende reactie van een niet nader te noemen ambtenaar op: “We kunnen toch niet alles bewaren?” Onze vraag: “Moeten we het dan weggooien”. Antwoord: “Nee, dat is ook niet de bedoeling. Kan het bedrijf niet zelf meebetalen aan ordening, registratie en conservering?” Onze verbaasde reactie: “Pardon? Het gaat hier om een bedrijf dat failliet is. Archivering is wel het laatste waarmee men zich nu bezig houdt”. Met een lange stilte tot gevolg en als uitsmijter: “Zolang we geen regering hebben kunnen we zo-wie-zo niets doen. Er wordt nu geen nieuw beleid gemaakt”. Daar sta je dan met je heilige missie. Een ridder op sloffen. Maar wel een verbeten ridder, die niet rust tot de vlag van het NAGO geplant is op de resten van een voormalig vormgevingsbastion en de buit naar het NAGO-kantoor in Utrecht is gesleept. Als dat geen engagement is… Marie Christine van der Sman Premsela organiseert samen met Erfgoed Nederland en de Mondriaan Stichting op 5 november een conferentie over het bewaren en selecteren van vormgevingserfgoed (info: www.premsela.org). Het NAGO zal tijdens die dag ook een inhoudelijke sessie verzorgen, waarbij een voorproefje gegeven wordt van de nieuwe website ADVIZ. Met dank aan: ReclameArsenaal en Robert van Rixtel voor het gebruik van fotomateriaal.